Бид бол бид шүү

Main | Registration | Login | RSS

Татварын харилцаа

Татварын харилцаа

Эхлээд тàòâàð õýìýýõ îéëãîëòыг авч үзий. Тàòâàð õýìýýõ îéëãîлт  нü îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õòýé áèëýý. Òàòâàðûí òóõàé îéëãîëò íü õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí ò¿¿õýí ¿å¿¿äýä áàéñààð èðñýí, öààøèä ÷ áàéõ áîëíî ãýäýã íü òîäîðõîé þì. Òàòâàð ÷óõàì ÿã õýäèéä áèé áîëñîí âý? ãýäýãò ýðäýìòýä íýã îéëãîëòîíä õ¿ð÷ î÷îîã¿é áàéãàà íü óíøèæ ñóäàëñàí ç¿éë¿¿äýýñ àæèãëàãäëàà. Åð íü òºð ¿¿ñýõýä òàòâàð ¿¿ññýí ãýäýã îéëãîëò äèéëýíõ òàëäàà áàéäàã áîë Îðîñ Óëñûí 2000 îíä õýâëýãäñýí Ò. Ô. Þòêèíàãûí "Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå” ãýñýí ñóðàõ áè÷èãò òàòâàð áîë òºð ¿¿ñýõ ¿åýñ÷ ºìíº áàéñàí ãýäãèéã äàðààõ áàéäëààð òàéëáàðëàñàí áàéíà. "Õóâààðèëàëòûí ¿éë ÿâöûí øààðäëàãà òºðèéí áîäëîîñ ¿ë øàëòãààëàí îðøèí áàéñàí. Èéìýýñ ºðòãèéí ìºíãºí õýëáýðèéã äàõèí õóâààðèëàõàä áàéõ òºðèéí îðîëöîîã òàòâàð îðøèí áàéõûí óã øàëòãààí õýìýýí ¿çýõ ¸ñã¿é. Òºð áîë àæ àõóéã çîõèöóóëàã÷, ýðõ ç¿éí ñóáúåêò áºãººä õóâààðèëàãäñàí ºðòãèéí ìºíãºí ýëåìåíò¿¿äèéã òàòâàðûí áîëîí áóñàä ýëåìåíò¿¿äýä îðóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Òàòâàð íü ÿíç á¿ðèéí íýðòýéãýýð òºð ¿¿ñýõýýñ ºìíº áàéñààð áàéñàí. Õàðèí òºð ¿¿ññýíýýð òàòâàðûí òàðõàé áóòàðõàé õýëáýð¿¿äèéã ñèñòåì÷ëýí õóóëèéí ¿íäýñòýé áîëãîñîí áà òàòâàð íîãäóóëàëòûí àãóóëãûí ýõëýëèéã òàâüæýý Õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí ýõýí ¿åèéí ã¿í ñýòãýã÷èä òàòâàðûã íèéãýìä ÷óõàë øààðäëàãàòàé, àøèãòàé ç¿éë ãýæ òàéëáàðëàæ áàéñàí áà òýäíèé òàòâàðûí îéëãîëò íü äàéíû îëç, áîîëûí õºäºëìºð, òàõèëãà ¿éëäýõ çýðýã áàëìàä øèíæòýé áàéñàí ÷ íèéãýì õºãæèõèéí õèðýýð òàòâàðûí õýëáýð íü ààæìàà𠺺ð÷ëºãäºæ, îð÷èí ¿åèéí àãóóëëàãàä øèëæñýýð áàéíà. Òàòâàð íü ôèëîñîôèéí òºäèéã¿é, ýäèéí çàñãèéí îéëãîëò áºãººä íèéãìèéí àõóéí ýëåìåíò þì. Ýíý îéëãîëòûí øèíæ ÷àíàð, àãóóëàãà íü õóâü õ¿íèé áîëîí áàéãóóëëàãûí á¿òýýñýí áàÿëàãûí çîõèõ õýñãèéã àâ÷, òºñºâ õýìýýõ íèéòèéí ñàíä òºâëºð¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöàà áà íèéãìèéí óõàìñàðò èëðýí ãàð÷ áàéãàà ¿çýãäýë, ¿éë ÿâö, ñýòãýëãýý áîëíî.

Ìîíãîë óëñ 1990 îíîîñ õîéø òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí óäèðëàãààñ òàòãàëçàæ

çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ ÷óõàë àëõìóóäûã õèéñýí. ¯¿íèé íýã íü òàòâàðûí ºíººãèéí

òîãòîëöîî áèé áîëñîí ÿâäàë þì. Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí øèíý øàòàíä õóðèìòëàãäàæ áóé

øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóä íü òºðèéí öýãöòýé áîäëîãî, õ¿÷òýé çîõèöóóëàëò ¿ã¿éëýãäýæ

áàéíà ãýñýí ¿íäýñëýëèéã äýâø¿¿ëýõýä ÷ áîëîõ þì. Ýíý íü ìºí òàòâàðûí òîãòîëöîîíä ÷

õàìðàíà. Îíîë ïðàêòèêèéã õîîðîíä íü îéðòóóëæ ÷àäàõ, îíîëä ¿íäýñëýñýí áºãººä ïðàêòèêààð

íîòëîãäñîí òàòâàðûí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áóé íü òîäîðõîé þì.

Öààñàí äýýð áè÷èãäñýí îíîëûã áîäëîãî áîëãîí õóâèðãàõ íü òèéì ÷ àìàðõàí ç¿éë áèø áºãººä

îëîí òîîíû çºð÷èëòýé àñóóäàë ãàðäàã áàéíà. Ãýõäýý îíîëã¿é ïðàêòèê ãýæ áàéõ ¸ñã¿é. Îíîë

ãýäýã íü õ¿í òºðºëõòíèé íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä áàéíãà äàãàëäàæ áàéäàã ¿éë ÿâö áóþó

¿çýãäëèéí ÿçãóóð ¿íäýñ, ó÷èð øàëòãààíûã òàéëáàðëàæ, ¿¿íèéã õ¿íèé àõóéí õýðýãöýýíä ¿ð

ºãººæòýé àøèãëàõ áîëîìæ îëãîäîã öîãö ¿çýë ñàíàà þì.

Òàòâàð õýìýýõ îéëãîëòûí øèíæëýõ óõààíû á¿õ òîäîðõîéëîëòûã ñóäëàñíààð òàòâàðûí áîäëîãîä áàðèìòëàõ ÿíç á¿ðèéí áîäëîãûí ºâºðìºö áàéäëûã èëð¿¿ëýí ãàðãàõàä òóñòàé þì. Ãýâ÷ ñóäëàà÷ "Òàòâàð” õýìýýõ ýäèéí çàñãèéí êàòåãîðèéí àãóóëãà, ìºí ÷àíàðûã òºðººñ ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãûí áàéð ñóóðüíààñ çºâõºí àâ÷ ¿çâýë æèíõýíý ¸ñîîð íü ãàðãàæ ÷àäàõã¿é. Ó÷èð íü áîäëîãî ãýäýã íü ººð÷ëºìòãèé, ò¿¿íèéã òºð çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä òîäîðõîéëäîã áóþó àëèâàà óëñ îðîíä ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãî íü ¿íäýñíèé öººíõèéí ýðõ àøèãò ¿éë÷èëäýã ãýäãèéã ò¿¿õ íîòîëíî. Òàòâàðûí îíîëûí ¿¿äíýýñ áîë òóõàéí íýã íàìûí òàòâàðûí áîäëîãî ãýæ áàéõã¿é áºãººä òóõàéí óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí äàâõàðãàä íèéöñýí òàòâàðûí áîäëîãî íü äàðààãèéí íàìûí ¿åä ÷ ¿ðãýëæëýí õýðýãæèõ ó÷èðòàé. Ãýâ÷ òºð çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä íü òàòâàðûí áîäëîãîä íàìûí ¿çýë áîäîë íü øóóä òóñãàäàã íü íóóö áèø þì. ªºðººð õýëáýë òºð çàñãèéí áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõ íýã ìåõàíèçì íü òàòâàð áîëäîã íü òîäîðõîé юм. Òàòâàð õýìýýõ êàòåãîðèéã äóðüäàõàä õ¿íèé óõàìñàðò

ýðõ áàðèã÷ òºðèéí ç¿ã óðñàæ áàéãàà /ººðººð õýëáýë õóâèéí õýðýãëýýíýýñ íèéòèéí õýðýãëýý

ð¿¿/ õºðºíãèéí õºäºë㺺íèé òºñººëºë áóóíà. Ýíý õºäºë㺺íèé óòãà àãóóëãûã îéëãîõûí òóëä

ÿìàð ó÷ðààñ, ÿàæ ãàðñàí, þóíààñ îëñîí, ÿìàð ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí ãýõ çýðýã îëîí àñóóäàëä

õàðóóëàõ áîëíî. Ýíý õºäºë㺺í áîë àìüäðàëûí øààðäëàãààð óðãàí ãàðñàí, äàõèí õóâààðèëàõ

õàðèëöàà ìºí áîëíî. Èéìýýñ òàòâàðûí õàðèëöààíû ¿íäñèéã ñóäëàõäàà íèéìèéí ¿éëäâýðëýë

áóþó õóâààðèëàëòûí õàðèëöààíû ç¿é òîãòëûã øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ øèíæëýí ¿çýõ

õýðýãòýé áîëíî. Òàòâàðûí ñóäàëãààíä ò¿¿íèé äîòîîä ìºí ÷àíàðò îðøèí áàéãàà äóòàãäàëòàé

òàë íü òàòâàðò ÿìàð ÷ õàìààã¿é ìºíãºí õºðºíã¿¿äèéã àëáàäàí àâàõ íèéãìèéí õàíäëàãà áàéäàã

òóë òàòâàðûí áîëîí òàòâàðûí áóñ õýëáýð¿¿äèéã ÿëãàæ, òàíèí ìýäýõ õýðýãòýé áèëýý.

Òàòâàðûí òîãòîëöîî íü õàìãèéí áîëîâñðîíãóé õýëáýðèéã ñîíãîí àâñàí ÷ ãýñýí äîòîîä íººö

áîëîìæèéã ¿íýìëýõ¿é áàéäëààð òàíèí ìýäýæ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ òºäèéëýí õàíãàëòòàé áèø

áàéäàã. Èéìýýñ òàòâàðûí äîòîîä íººö áîëîìæèéã àâ÷ ¿çýõ íü íèéãìèéí íººö áàÿëàãèéí

õºäºë㺺íèéã òîäîðõîé òàíèæ ìýäýõ øààðäëàãàòàé áàéæ áîëîõ þì. ªºðººð õýëáýë õýäèé

õýìæýýíèé íººöòýé, ÿìàð õýìæýýíèé ¿éëäâýðëýë ÿâóóëñàí ãýõ ìýò. Á¿òýýñýí íèéò áàÿëàãûã

õóâààðèëàõ ÿâöàä òàòâàðûí õàðèëöàà ¿¿ñíý. ×óõàì ÿìàð õàðèëöàà âý? ãýäýã àñóóäàë ¿¿ñýõ

áà ¿¿íä ñàíõ¿¿ãèéí ¿¿äíýýñ õàðèóëàõ áîëíî. Õºðºíãº, îðëîãî, õºäºëìºð, òîäîðõîé ¿éë÷èëãýý

çýðýã ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí áààç äýýð òàòâàðò õàìðàõ äàõèí õóâààðèëàëòûí

õàðèëöàà ÿâàãäàíà. "Òàòâàð íîãäóóëàëò /àðãà÷ëàë, àðãà ç¿é/ ãýäýã íü òàòâàðûí õýëáýðèéã ñîíãîí àâ÷ ò¿¿íèéã òîäîðõîé àãóóëãààð áàÿæóóëàí (òàòâàðûã òîîöîîëæ òºë¿¿ëýõ çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðõ ç¿éí æóðìûã áèé áîëãîõ) òàòâàðûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ, ¿¿ðãèéã òîãòîîíî ãýñýí

¿ã þì”. ãýæ òîäîðõîéëñîí байдаг. Òàòâàðûã íèéãìèéí ñàéí ñàéõàí áàéëãàõ,

õºãæëèéí ñóóðü ¿íäýñ íü ìºí ãýñýí îéëãîëòòîé áîëîõ íü àëèâàà èðãýíä òàòâàð òºëºõ ¸ñòîé

ãýñýí ñýòãýëèéã òºëºâø¿¿ëýõ áºãººä òàòâàðûí îíîë, ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë, òºðò ¸ñíû õºãæëèéí

ç¿é òîãòëûã ñóäëàæ ìýäýõ øààðäëàãàòàé þì. À Âàãíåð òàòâàð íîãäóóëàëòûí çàð÷ìóóäûã áîëîâñðóóëàõäàà íýã òàëààñ ñîíãîäîã ÷èãëýë¿¿ä,

íºãºº òàëààñ îíîâ÷òîé áàéõ òóõàé ñàíõ¿¿ãèéí òºñººëëèéã óäèðäëàãà áîëãîñîí. Òýðýýð åñºí

¿íäñýí ä¿ðýì áîëîâñðóóëæ ò¿¿íèéãýý äºðâºí á¿ëýãò õóâààí ¿çñýí áàéíà.

1. Íèéòèéí ýðýëò õýðýãöýýíèé îíîëîîð òîäîðõîéëîãäñîí òàòâàð íîãäóóëàëò íü

õ¿ðýëöýõ¿éö áà óÿí õàòàí áàéõ ãýñýí çîõèîí áàéãóóëàëòûí çàð÷ìóóä

2. Òàòâàð àâàõ ýõ ¿¿ñâýðèéã ñîíãîõ áà çºâõºí õóâü õ¿íýýñ àëáàí òàòâàð àâàõ ¸ñòîé þó

ãýäýã àñóóäëûã øèéäâýðëýõ

3. Òàòâàðò á¿õ íèéòèéã òîãòìîë õàìðóóëàõ ãýñýí ¸ñ ç¿éí áóþó øóäðàãà ¸ñíû çàð÷ìóóä

4. Òàòâàð íîãäóóëàëò íü òîäîðõîé áàéõ, áîäèò áîëîìæèä òóëãóóðëàñàí áàéõ, òàòâàð

õóðààõ çàðäàë äýýä çýðãýýð áàãà áàéõ ãýñýí òàòâàðûí óäèðäëàãûí øèíæòýé çàð÷ìóóä

Òàòâàðûí õàðèëöààã çîõèîí áàéãóóëàõ ýäãýýð çàð÷ìóóä íü òàòâàð ñóäëàëûí øèíæëýõ óõààíû

ýõëýë ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé áºãººä àëü ÷ óëñûí òàòâàðûí òîãòîëöîî äýýðõ çàð÷ìóóäàä

òóëãóóðëàäàã áîëîí ¿íäýñíèé ýäèéí çàñàã, òºðò ¸ñíû îíöëîãóóääàà õàðãàëçàíà

Òàòâàð íîãäóóëàëòûí õàðèëöàà íü íèéòèéí ýðýëò õýðýãöýýíä ¿íäýñëýñýí óëñûí çàðäàëòàé

øóóä óòãààðàà õîëáîîòîé þì. Óëñûí çàðäëûí á¿òöèéã îíîâ÷òîé áàéëãàõ íü òàòâàð

íîãäóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààã ¿ð ä¿íòýé õýëáýðò îðóóëàõ ¿íäýñ íü þì.

Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí õºãæëèéã õºãæèíã¿é áîëîí øèíý òóëãàð õºãæèæ áàéãàà ãýæ àíãèëäàã

øèã òàòâàðûí òîãòîëöîî íü ìºí øèíý òóëãàð õºãæèæ áàéãàà øèíæ ÷àíàðòàé áàéæ áîëîõ áºãººä

õºãæëèéí ºíäºð òºâøèíä áàéãàà óëñ îðíóóäûí òîãòñîí òàòâàðûí òîãòîëöîîã øèíý òóëãàð

õºãæèæ áàéãàà óëñ îðíû òºâøèíä øóóä õóóëáàðëàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí

ñóóðüòàéãàà íèéöäýãã¿é áóþó ÿìàð ÷ ¿ð íºëººã¿é ç¿éë áîëîí õóâèðíà. Òýãýõëýýð òàòâàðûí

ñîíãîäîã çàð÷èìä ¿íäýñëýí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí äàâõàðãàòàéãàà íèéöñýí ¿íäýñíèé

òàòâàðûí ¿çýë áàðèìòëàëûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýéãýýð áîëîâñðóóëæ ò¿¿íä òîõèðñîí

òàòâàðûí ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü íèéãìèéí çàéëøã¿é øààðäëàãà áîëîîä áàéíà.

ßàãààä ãýâýë òàòâàð ãýäýã íü ñóóðü òàëûí îéëãîëò áà ýäèéí çàñãèéí áààç ñóóðü, ºì÷èéí

õàðèëöàà, íèéãìèéí óõàìñðûí áàéäàë, ¿éëäâýðëýë, èðãýäèéí ýðõ ÷ºëºº ãýõ çýðýã íü ÿíç

á¿ðèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ õàìààðäàã áóþó ýäãýýð íü óëñ îðîí á¿ðä ÿëãààòàé áàéæ áîëíî.

Íèéãýì ýäèéí çàñãèéíõàà íºõöºëä òîõèðñîí òàòâàðûí õýëáýðèéã ñîíãîæ, õóóëü÷ëàõã¿é áîë

ýäèéí çàñàãò íºõºæ áàðøã¿é õîõèðîë ó÷ðóóëàõ áóþó çàñàã çàõèðãààíû ç¿ãýýñ àðãà õýìæýý

àâààä ÷ òàòâàðûí îðëîãûã á¿ðýí ä¿¿ðýí õóðààí àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ðíý. Ýíý íü õóóëü

òîãòîîìæèéí ñàíàà÷ëàãà òºäèéõíººð ¿ëäýõ áà òàòâàðûí õóóëèóä áàéíãà ººð÷ëºãääºã

òîãòâîðã¿é áàéäãèéí øàëòãààí íü þì.